Σκέψεις για την Μορφή, το Περιεχόμενο και την Εκφορά του Λόγου στο Αρχαίο Δράμα

Από το βιβλίο του Τ. Προύσαλη «Το αρχαίο δράμα για φυγόπονους σπουδαστές υποκριτικής»

Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην υποκριτική τέχνη μία στροφή σε μια ακραία λιτή, πιο καθημερινή, όπως λέγεται, εκφορά του λόγου. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της εκφοράς, που αποτελεί και το πρόβλημα, είναι η παντελής της αδυναμία να νοηματοδοτήσει σωστά ένα κείμενο, ώστε να γίνει πλήρως κατανοητό το περιεχόμενο των σκηνικών του δράσεων. Εάν η τέχνη αντανακλά την εποχή της, δικαιολογούνται να συμβαίνουνε τούτα διότι η εποχή που ζούμε είναι αλήθεια εντελώς πεζή, στείρα και αβαθής, με επόμενο και ο σύγχρονος δραματικός λόγος, ενταγμένος σε ένα τέτοιο περιβάλλον να έχει ανάλογο ύφος, ποιότητα και ήθος.

Ωστόσο, ο θεατρικός λόγος οφείλει να λαμβάνει υπ’ όψιν του, όχι μόνο το σήμερα, μα πιότερο την χωροχρονική συνθήκη που επιβάλλει η τέχνη γενικότερα αλλά και το ίδιο το έργο ειδικότερα. Και εξηγούμεθα. Στο θέατρο συμβαίνει μια μετακίνηση μέσα και πέρα από τον χρόνο και το ζητούμενο είναι, αυτή η μετακίνηση να συνεπάρει τους θεατές, να τους συν+κινήσει, ώστε να ταξιδέψουν από το σύγχρονο στο διαχρονικό και από το διαχρονικό στο άχρονο. Αυτό το ταξίδεμα μπορεί να συμβεί, όταν ο λόγος δονείται, πάλλεται όπως επιβάλλει η ιδιοσυχνότητα, ο εσωτερικός ρυθμός του κάθε θεατρικού είδους. Στην περίπτωση τώρα του αρχαίου δράματος, ο λόγος, ο αναγκαία μεταφρασμένος στην νεοελληνική, καλείται να εκφράσει μια εποχή που είναι εδώ, που πρέπει να είναι εδώ• μια εποχή ηρωική, μεγάλη, οπότε πρέπει να λάβει τέτοιες διαστάσεις και χαρακτηριστικά. Γίνεται επομένως αντιληπτό πως η μετάβαση από το ένα θεατρικό είδος στο άλλο, πέραν της χρήσης της γλώσσας και του ορθά δοσμένου περιεχομένου της, επιβάλλει την χρήση διαφορετικού φάσματος υποκριτικών μέσων. Και είναι σημαντικό για τον σπουδαστή της υποκριτικής τέχνης, όχι μόνο να ασκηθεί στην ανάπτυξη ποικίλων και πολλαπλών εκφραστικών μέσων, αλλά και να εντρυφήσει στην διάκριση και επιλογή των κατάλληλων και ταιριαστών -ανά περίσταση- τρόπων.

Στο Αρχαίο Δράμα και ειδικότερα στην τραγωδία, ο ηθοποιός οφείλει να «ενδυθεί τα γιορτινά του» εκφραστικά μέσα. Κι αυτό, γιατί πρόκειται για κείμενα διαχρονικά, με λόγο συμβολικό και κορυφώσεις που αγγίζουν το αρχετυπικό. Αν ο  υποκριτικός λόγος εκφέρεται «πρόχειρα», καθημερινά,  και δεν είναι αντάξιος μιας (μίμησης) πράξεως σπουδαίας και τελείας -κατά τον Αριστοτελικό ορισμό της τραγωδίας-, το τραγικό δεν αποδίδεται• και η Μήδεια για παράδειγμα, από τραγικό σύμβολο υποβιβάζεται σε ζηλότυπη απατημένη σύζυγο, από τραγική ηρωίδα, καταντά χαρακτήρας που χρήζει ψυχαναλυτικής προσέγγισης και ερμηνείας. Άρα, όταν ο λόγος μέσα στη σκηνική δράση δεν είναι μεστός, διαυγής και πλήρης όγκου, όταν στερείται κι απογυμνώνεται απ’ ό,τι σπουδαίο, μεγαλειώδες και ηρωικό, τότε η έννοια της τραγωδίας παύει να υφίσταται.

Δυστυχώς, στις μέρες μας, ερχόμαστε συχνά αντιμέτωποι με μια απολυταρχική ιδεολογία στο θέατρο, η οποία προσπαθεί να επιβάλλει τον απέριττο, καθημερινό, «κινηματογραφικό» λόγο, όχι μόνον στα σύγχρονα θεατρικά έργα, αλλά ακόμα και στο αρχαίο δράμα. Όμως, αυτού του είδους ο εκφερόμενος λόγος, είναι εντελώς ακατάλληλος για την ερμηνεία αρχαίων δραματικών ρόλων. Γιατί αλήθεια, πώς είναι δυνατόν, ένας λόγος π ε ζ ό ς  να υπηρετήσει  και να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της δραματικής π ο ί η σ η ς; Πώς το «λιτό» μπορεί να αποδώσει το μεγαλειώδες; Η προαναφερόμενη ιδεολογία απ’ όπου κι αν προέρχεται, συντηρεί και συντηρείται, από ένα καθεστώς «θεατρικής ορθότητας», που βαφτίζει έναν ηθοποιό με πενία υποκριτικών μέσων,  που άλλοτε θα χαρακτηριζόταν «αχαμνός», ως άμεσο και λιτό, μετατρέποντας έτσι το έλλειμμα σε προσόν. Την ίδια στιγμή, αν ένας καλά εκπαιδευμένος στην τέχνη του ηθοποιός, χρησιμοποιώντας τα πλούσια εκφραστικά του προσόντα αποδώσει τον πρέποντα όγκο στον λόγο και στο παίξιμο του εν γένει, τότε είναι πιθανό να χαρακτηριστεί «βέκιος», υπερβολικός. Είναι γεγονός βέβαια ότι ένα υπερπαίξιμο σε ένα σύγχρονο έργο φαντάζει φτιασιδωμένο. Όμως, γιατί δεν στηλιτεύεται εξίσου η χρήση στην αρχαία τραγωδία ενός λόγου τόσο απλουστευμένα καθημερινού, που καταλήγει να είναι εύκολος, αβασάνιστος, άχαρος, επίπεδος έως και χυδαίος;

Στην πραγματικότητα, η μειονεξία είναι αμάρτημα (με την αρχαιοελληνική σημασία του όρου) εξίσου με την υπερβολή. Σε κάθε περίπτωση, ζητούμενο είναι το μέτρο. Και το μέτρο στην εξωτερίκευση της υποκριτικής δύναμης είναι άλλο στον κινηματογράφο και άλλο στο θέατρο, διαφορετικό σε ένα μεταμοντέρνο δράμα με αποδομητικό λόγο, αλλιώτικο στο αστικό δράμα, και τελείως διάφορο στην αρχαία τραγωδία, που χαρακτηρίζεται από ιεροπρέπεια και συνιστά  τελετουργική μυσταγωγία. Σ’ αυτήν την μυσταγωγία, ο θεατής πρέπει να οδηγηθεί σε μια ψυχοπνευματική διέγερση και τελικά στην κάθαρση και λύτρωσή του. Για να συμβεί αυτό, πρέπει να επιτευχθεί ο συντονισμός• η μέθεξις. Ο συντονισμός ηθοποιού-κειμένου, θεατή-ηθοποιού και δρώμενου.

Όλα τα εκφραστικά εργαλεία του ηθοποιού, η φωνή, το πρόσωπο, ολόκληρο το σώμα, πρέπει να λειτουργούν αποτελεσματικά.  Ανάμεσα σ’ αυτά τα «εργαλεία», ο ρόλος του λόγου κρίνεται καθοριστικός. Κάθε δραματικό είδος αξιώνει μια ξεχωριστή αριστοτεχνική ποικιλία και ευελιξία ρυθμού, έντασης, όγκου, ύφους και  χροιάς του λόγου, γιατί ο από σκηνής αποδιδόμενος λόγος είναι και μουσική. Κι έτσι, θα πρέπει να απαγγέλλεται και να αποδίδεται με όλα εκείνα τα στοιχεία, τους όρους, που θα συναντούσαμε σε μια μουσική παρτιτούρα π.χ. presto ή andante για την ταχύτητα, piano, forte και άλλοτε crescendo για την ένταση, ή επισημάνσεις του τύπου allegro ή allegro ma non troppo σχετικές με το ύφος και τον ρυθμό.

Αξίζει να σημειωθεί ότι στο θέατρο οι εναλλαγές αυτές επιβάλλονται, όχι μόνο από το είδος, αλλά και από τον χώρο που εκτυλίσσεται το δρώμενο. Έτσι, για παράδειγμα, όταν ένα έργο παίζεται π.χ. στην Επίδαυρο, είναι αναγκαίο ο λόγος να μεγεθυνθεί για να ακουστεί και να φτάσει, μέχρι και τον τελευταίο θεατή του τελευταίου διαζώματος, ενώ αντίθετα, σε ένα μικρό κλειστό θέατρο, ο ηθοποιός αρκεί και μόνο να αρθρώσει τον λόγο σχεδόν στις πραγματικές του διαστάσεις. Η χρήση μικροφώνων  που παρατηρείται τελευταία σε παραστάσεις αρχαίου δράματος, ακόμα και στο θέατρο της Επιδαύρου, με την γνωστή εκπληκτική ακουστική -με το σκεπτικό ότι ο ηθοποιός, απαλλασσόμενος από την προσπάθεια να διατηρήσει σε δεδομένη ένταση την φωνή του, θα καταφέρει να γίνει πιο εκφραστικός- δεν συμβάλλει διόλου στην επίτευξη της μέθεξης. Απεναντίας, η προσπάθεια τεχνητής κατάργησης της απόστασης ηθοποιού-θεατή, επιφέρει τελικά αποτέλεσμα αντίθετο από το επιδιωκόμενο. Τα μικροφωνικά ηχοχρώματα δεν είναι κατάλληλα για να ενεργοποιηθούν οι θεατές και να γίνουν συμμέτοχοι, ούτε είναι ικανά να θραύσουν τον «τέταρτο στανισλαβσκικό τοίχο».

Αυτές οι πεποιθήσεις, απηχούν την διδασκαλία που λάβαμε ως παρακαταθήκη από τους δασκάλους μας στο θέατρο και ειδικότερα στο αρχαίο δράμα• και θα είμαστε πάντα ευγνώμονες, γιατί στην πράξη αποδεικνύεται ολοένα και σωστότερη. Στον δρόμο τους πορευόμαστε, πιστοί στις ιδέες αυτές, προκειμένου να μεταφέρουμε αυτούσια την γνώση εκείνων, στους δικούς μας μαθητές.
________________________________________

[1]: Γι’ αυτό  «ο μεταφραστής πρέπει να είναι όχι μόνο ποιητής, όχι μόνο γνώστης βαθύς και της αρχαίας και της νέας γλώσσας αλλά και φωτισμένο πνεύμα που αντιλαμβάνεται ποιο είναι το πέρα από τις εποχές στοιχείο του αμήχανου κάλους…  …Ο ποιητής σαν μεταφραστής πρέπει ν’ ανήκει μονάχα στην σχολή της αδιαίρετης ομορφιάς. Και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μια ευλογημένη γνώση του στοιχείου αυτού αθανάτισε την αρχαία Ελληνική Τέχνη.» Από τα «Θεατρολογικά» του Τάσου Λιγνάδη, σελ 173.

[2]: Πρόκειται για τον ιδεατό τοίχο , που χωρίζει την σκηνή από την πλατεία και αναφέρεται σ’ αυτόν ο Στανισλάβσκι, όταν μιλάει για την ποθούμενη επικοινωνία του ηθοποιού με το κοινό.

Από το website του Εσωθεάτρου!

Some wakeup moments at The Beach!

Do you really want to be a Screenwriter? ISA

By Michael Hauge

Almost every writer and every serious film fan at one time or another has at least considered writing a screenplay. Lured by the power of the big (or small) screen, and by stories of all the fame, success, awards and big, big money that other screenwriters have achieved, they get seduced by the fantasy of Hollywood.
Now no doubt some of you reading these words have already achieved a career in the industry. But my guess is that most of you are still at the 'breaking in' stage and are wondering if writing for movies or television is a silly pipe dream -- or is truly worth considering. I'd like to help you answer that question by discussing some of the realities of the movie and television business and offering both the right and the wrong motives for pursuing Hollywood.

Do You Have What It Takes To Be A Screenwriter?

I've been teaching screenwriting classes and seminars for more than fifteen years, and I've worked with thousands of movie and television writers at various stages of their careers. But, whenever I'm with a group of would-be filmmakers hoping to launch their careers, I encounter two different myths about the Hollywood obstacle course that both lead to disappointment.
The first misconception is that Hollywood is an easy path to fame and fortune. Perhaps a writer watches some brainless TV show and concludes that anybody with the I.Q. of corn could write drivel like that. Then she reads about how Joe Esterhasz sold a spec script for slightly more than the gross national product of Portugal, while she's wondering how long she can get by on her $25 check from 'Big Rig Monthly' for her article on mud flaps. And then some polite, but chicken-hearted, publisher tries to let her down easy by saying that her 873-page manuscript about the Millard Fillmore White House years would be much better as a movie. So before you know it, she's typing 'FADE IN.'
She has fallen victim to the erroneous belief that writing a movie is no harder than watching one. She thinks that everybody who sells a script will be a millionaire and that because movies and TV shows are plentiful, relatively short and frequently mediocre, there really are no rules, standards or professional skills to worry about. In other words, that screenwriting is easy.

Not True.

The other, more destructive, myth about screenwriting is just the opposite: a writer hears about the thousands of unproduced, unsold, unoptioned, unread and unopened screenplays floating around Hollywood and decides that his dream is absurd. Friends, loved ones and failed screenwriters will be happy to reinforce this belief with loads of anecdotes and statistics: everybody in Los Angeles is working on a script; it's not what you know, it's who you know; every writer in Hollywood gets ripped off; you have to live in Southern California; you have to be a young white male; and even if you could break in, writing movies is obviously a ridiculous, pointless, demeaning and hopeless pursuit for any serious writer to consider. In other words, screenwriting is impossible.

Not True Either.

The first myth described above ignores the years of pain, struggle and failure that precedes (and sometimes precludes) success for most working screenwriters. But, the second myth ignores the fact that about a hundred and fifty feature films, plus more than fifty TV movies and seventy weekly series are produced each year by the major studios and networks. And, for every film produced, an average of at least five scripts are developed and paid for. And these figures don't include non-primetime and cable television or the numerous markets for independent, educational, industrial, religious and adult movies and TV. Somebody must be writing all those stories.
Screenwriting, like any other form of professional writing, is a specific, learnable craft that requires study, talent, training, practice and an immense level of commitment. It is at various times frustrating, exciting, fulfilling, exhausting, lucrative, unfair, depressing, ego- gratifying and fun. And, it has a clearly defined set of standards, rules, parameters and methods for achieving both artistic and commercial success.
So, to decide if you want to commit your life to this particular path, ignore both the fantasies of wealth and fame and the prophets of doom and, instead, ask yourself exactly why you want to write movies or television.

The Wrong Reasons to Want to Be a Screenwriter

Screenwriting is not a wise career path if you're choosing it for any of these reasons:

1. The Money

Pursuing screenwriting because an occasional spec script sells for a million dollars is like studying hotel/motel management because Donald Trump has a big yacht. Starving screenwriters are no happier than starving poets, and if the big bucks are your only goal, by the time (if ever) you get there, the trip won't have been worth it.

2. You Want to Weave Magic With Words

If your love of writing is based on the beauty, texture, breadth and majesty of the English language, you'll be much happier as a poet, novelist or essayist. Screenwriting 'style' is much closer to that of ad copy, comic books and the sports pages than it is to great literature.

3. You Want the Respect that Comes with Being an Acclaimed Artist

Dream on. Once you sell your screenplay, it probably will be re-written by someone else (often several others) until it's unrecognizable. You're usually persona non grata while the movie is being shot, and neither the status nor the financial reward given the average screenwriter is anywhere close to proportionate to his or her contribution to the film. If you want real respect in Hollywood, become a maitre d'.

4. You Have a Strong Visual Sense

I'm not even sure what this means, but I hear it all the time, and, if anything, I think it's detrimental to successful screenwriting. Sure you want to picture what is going on on the screen, but the important talent is the ability to turn action into words. If you think only in pictures and are very right-brained, pursuing a career in production design, cinematography or directing might make more sense.

5. You Want to Adapt Your Own Novel (or Play or Life Story)

This is hard to accept, I know, but trust me: if your novel or play wasn't published or produced in its original form, it's extremely unlikely it's going to work as a movie. And, by now, you're much too emotionally attached to your original story. You will never be objective enough about it to make the numerous changes necessary for it to become a commercial script.
The same holds true for your own life experiences (or those of your grandparents). Yes, your life has been thrilling, painful, passionate, moving and glorious for you. But, I'm afraid the mass audience really isn't interested.
(It's fine to draw on your own experiences, but only to provide an arena for a fictional story. And if you want to be both a novelist and screenwriter, choose separate stories that are best suited to each medium. Just don't mix the two until someone offers you money to adapt your work into script form.)

6. You Want to Improve the Quality of Movies

If you don't like the stuff that's coming out of Hollywood nowadays, and you find yourself gravitating to foreign films and Fred Astaire festivals at the local Cineplex, or if you don't see at least one current American movie a month, then screenwriting probably isn't for you.
I don't think you'll ever be very happy pursuing a career in an industry you don't like. And you won't be able to change Hollywood. The most you can hope for is to write the best screenplays you can within the parameters of the system. Or else blaze your own trail outside the mainstream arena with low budget, independent films. But success there, which is even tougher to achieve, still requires a basic love for the movies.

The Right Reasons to Want to Be a Screenwriter

1. The Money

Yes, I know I just said that untold wealth is the wrong reason for pursuing screenwriting. But if money isn't your only motive, and you know you want to write, then you can probably make more as a steadily working screenwriter than with any other form of writing. Just remember that it's a package deal, and all of the other rules and obstacles are included.

2. You Get to Tell Stories

If creating unique, captivating characters and taking them over seemingly insurmountable obstacles to achieve visible, bigger-than-life goals is the kind of writing that thrills you, then you should consider movie writing.

3. You Love the Movies (and/or Television)

You not only love seeing them, you relish the challenge of staying within a rigid formula and creating a visual story that is original, thoughtful and emotionally captivating.

4. You'll Reach a Huge Audience

More people saw last week's episode of 'The West Wing' than have read 'Gone With the Wind'. Makes you stop and think, doesn't it?

5. You Love to Write

Screenwriting may not employ all the big words in the dictionary, but you still get to spend your day lost in the power of language.

In summary, if you're wondering whether to begin (or continue) your pursuit of screenwriting, forget both the defeatist statistics and the dreams of glory and riches. And omit the word 'easy' from your vocabulary entirely; there is NO form of professional writing or filmmaking worth pursuing because it's easy. Instead, ask yourself if your joy will come from within the process of sitting every day at your computer and creating a story for the big or small screen.

If the answer is truly 'yes' and your motives match those listed above, then close the door, fire up your computer and start writing.